Những bàn tay níu hồn văn hóa Jrai qua từng sợi lạt

Nỗi lo mất dấu nghề xưa

Giữa nhịp sống hiện đại ngày càng lấn sâu vào buôn làng, những chiếc gùi mộc từng là biểu tượng của đời sống lao động, văn hóa của người Tây Nguyên đang dần vắng bóng. Trong những căn nhà dài còn vương mùi khói bếp, các già làng âm thầm mang theo nỗi buồn không thể gọi tên, nỗi lo nghề xưa mất dấu.

Ngồi dưới những căn nhà sàn truyền thống giữa buôn làng yên ả, những cụ già lặng lẽ chẻ tre, tước lạt, đan từng nan gùi như thể đang đan lại ký ức của chính mình. Mỗi sợi lạt vắt qua bàn tay chai sần là một mảnh của quá khứ, là tiếng gọi của núi rừng vọng về.

Không vẽ hoa văn, không phô trương sắc màu, những chiếc gùi mộc giản dị ấy từng một thời gắn bó với đời sống của bao thế hệ người Tây Nguyên nay đang dần khuất bóng, như chính dáng lưng còng của những người thợ già cuối cùng còn giữ nghề.

Tây Nguyên mùa này, trời mưa rả rích suốt đêm ngày. Già làng Siu Lơl (70 tuổi, làng Hlang Ngol, xã la Vế, huyện Chư Prông, tỉnh Gia Lai) lặng lẽ ngồi bên hiên nhà, tay chẻ, tay vót, kỹ năng thuần thục.

Già làng Siu Lơl chia sẻ chiếc gùi không chỉ là vật dụng, mà là một phần linh hồn buôn làng.

Tay vuốt ve chiếc gùi ngã màu theo năm tháng, già kể, chiếc gùi này già làm từ năm 20 tuổi. Gùi theo già lên rẫy, vào rừng, gùi bắp, gùi măng, gùi cả tuổi trẻ. Mỗi đường đan là một kỷ niệm, mỗi sợi lạt là một mảnh đời. Gùi mộc không hoa văn cầu kỳ, chỉ cần bền, chắc, gọn nhẹ để gùi cả núi rừng trên lưng. Với già, chiếc gùi không chỉ là vật dụng, mà là một phần linh hồn buôn làng.

Theo già Siu Lơi, người Jrai lưu truyền 2 loại gùi là gùi mộc và gùi hoa văn. Gùi mộc xuất hiện từ thuở sơ khai và được đan hoàn toàn từ vật liệu mây, tre để nguyên màu tự nhiên, không nhuộm màu, không có hoa văn, thể hiện nét đẹp nguyên sơ, là tiền thân của những chiếc gùi hoa văn.

Nếu gùi hoa văn được trang trí bằng những họa tiết ý nghĩa, sinh động với các màu đen, vàng, đỏ, thì gùi mộc chỉ đơn thuần là sự kết hợp của những thanh nan đơn giản, mộc mạc và gần gũi với thiên nhiên.

Già chia sẻ: "Già bắt đầu đan gùi từ năm 12 tuổi. Hồi đó, thấy cha ngồi đan bên bếp lửa, mình cũng bắt chước theo. Ban đầu chỉ phụ chẻ lạt, tách nan, sau dần mới biết đan đáy, đan thân, đan quai. Lúc đầu đau tay lắm, chẻ lạt không khéo là cứa vào da, nhưng rồi cũng quen. Đan được chiếc gùi đầu tiên, cha khen "tay con làm được rồi, sau này không sợ đói đâu" nghe mà vui lắm.

Theo già Lơl, muốn làm ra chiếc gùi tốt, quan trọng nhất là chọn tre. Tre phải là loại tre già, ít nhất 3 năm tuổi, thân thẳng, không sâu bệnh. Tốt nhất là tre mọc ở đồi cao, nơi nắng nhiều, cây cứng, dai. Chặt tre vào lúc sáng sớm hoặc chiều muộn, khi tre bớt nhựa, đan lên ít bị nứt. Sau đó đem ngâm nước vài ngày để tre bền, chống mối mọt. Lạt thì phải chẻ đều tay, mỏng nhưng chắc, đan lên mới khít, không hở.

Để bắt nhịp thời đại, già Lơl cải tiến những chiếc gùi mộc thành những chiếc gùi cách tân có họa tiết, hoa văn đặc sắc.

Chép miệng, tay nâng niu chiếc gùi cũ già Lơl trăn trở: "Giờ giới trẻ không đứa nào chịu học. Mình cầm tay chỉ từng đường đan mà chúng chán chỉ sau một buổi. Nghề đan gùi, từng là niềm tự hào của buôn làng đang dần khuất bóng sau những mái nhà sàn, khi thanh niên ngày càng rời xa rừng, xa tre, xa những sợi lạt đượm mùi khói bếp năm nào".

50 năm gắn bó với những chiếc gùi truyền thống của dân tộc mình, có lẽ đó cũng là điều mà ông Wet (làng Ngơm Thung, xã Ia Pết, huyện Đak Đoa) cảm thấy trăn trở nhất.

Ông chia sẻ: Ngày xưa, nếu thanh niên mà không biết đan gùi, thiếu nữ không biết dệt vải thì khó tìm được người thương yêu. Bởi thế nên lớp người như ông đều biết đan gùi, dệt vải, biết làm nghề truyền thống. Từ lâu, làng Ngơm Thung nổi tiếng với nhiều người đan lát giỏi.

"Những năm trước, mình đan lát chỉ để dùng cho sinh hoạt của gia đình chứ không có người mua. Nhiều lúc rảnh là mình lại vót tre, chẻ nan, đan gùi, rổ, rá... chỉ để thỏa nỗi nhớ nghề. Vài năm trở lại đây, nhờ các cơ quan, ban, ngành của huyện và tỉnh quan tâm tìm đầu ra, sản phẩm đan lát được nhiều người tìm mua. Hiện nay, mỗi chiếc gùi có giá bán từ 150 đến 300 ngàn đồng, tùy theo kích cỡ và chất liệu", ông Wet cho biết.

Bảo tồn nghề truyền thống

Già A Ren, 80 tuổi, một trong những người đan lát có tiếng nhất trong xã Đăk Pxi (thôn Đăk Kơ Đương, huyện Đăk Hà, Kon Tum).

Trong ngôi nhà nhỏ, già lặng lẽ lần giở từng chiếc gùi cũ treo trên vách, ánh mắt trĩu nặng: "Gùi mộc là vật theo bà con lên rẫy, vào rừng, từng sợi lạt cũng mang mùi khói bếp. Gùi không cần đẹp, chỉ cần bền, chắc. Ngày xưa trai làng nào tự tay đan được gùi mới mong được người con gái để ý. Nay con cháu cầm điện thoại nhiều hơn cầm dao chẻ tre".

Theo già, không chỉ mai một về kỹ thuật, gùi mộc còn đang dần bị thay thế bởi những loại gùi nhựa, gùi công nghiệp tiện dụng nhưng không mang linh hồn bản địa. Đó là lý do khiến những người như già không khỏi lo lắng. Nói đến đây giọng già nghèn nghẹn: "Mai này già đi, ai giữ nổi cái hồn của buôn làng. Cái gùi mộc tưởng nhỏ thôi mà là cả ký ức, cả nếp sống, cả cách làm người".

Già A Ren, 80 tuổi, (bên trái) một trong những người đan lát có tiếng nhất trong xã Đăk Pxi (thôn Đăk Kơ Đương, huyện Đăk Hà, Kon Tum).

Trao đổi với chúng tôi ông U Lý, Phó Chủ tịch UBND xã Đăk Pxi (huyện Đăk Hà) cho biết, đan lát, đã có từ lâu đời và gắn bó mật thiết trong đời sống sinh hoạt, lao động của người Xơ Đăng trên địa bàn xã. 

Trước kia do giao thông đi lại khó khăn, người dân thường có nhu cầu lớn mua đồ đan lát, vải thổ cẩm về sử dụng. Những năm gần đây thuận lợi về giao thông và hàng hóa buôn bán về xã nhiều, người dân không mặn mà với những đồ dùng truyền thống.

Xã đang tích cực quảng bá nhằm tìm đầu ra ổn định cho sản phẩm mỹ nghệ đan lát, thổ cẩm. Đồng thời, địa phương cũng tuyên truyền, vận động thế hệ trẻ học nghề đan lát truyền thống để bảo tồn bản sắc dân tộc, có thêm nguồn thu nhập, góp phần nâng cao đời sống gia đình. Khuyến khích người dân đưa các sản phẩm văn hóa đi giới thiệu, trưng bày để tìm kiếm đầu ra.

Ông Lê Văn Bài, Công chức Văn hóa, Xã hội UBND xã Ia Pết cho biết, để bảo tồn nghề đan lát truyền thống của đồng bào dân tộc Jrai, UBND xã đã thành lập Tổ đan lát xã Ia Pết; đồng thời tạo điều kiện hỗ trợ cho Tổ đăng ký sản phẩm OCOP.

Hiện tại, gùi Ia Pết được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao. Cùng với đó, UBND xã cũng hỗ trợ kinh phí cho Tổ để xây dựng nhà trưng bày sản phẩm và đầu tư 1 máy chẻ tre phục vụ đan lát.

Những chiếc gùi mộc lặng lẽ treo trên vách gỗ, phủ bụi thời gian, như chờ một bàn tay trẻ lại chạm vào và nối tiếp.

Giữa nhịp sống hiện đại đầy biến động, nghề đan gùi có thể không còn là kế sinh nhai, nhưng nó vẫn là sợi dây nối con người với cội nguồn văn hóa, với nếp sống cha ông đã từng gìn giữ. Để gùi không chỉ còn trong ký ức của những già làng tóc bạc, rất cần một bàn tay kế thừa – không chỉ học cách đan, mà còn học cách yêu lấy giá trị của truyền thống.