Từ thiếu đói trở thành vựa lúa
Sau ngày giải phóng (sau năm 1975), nông nghiệp vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đối mặt với nhiều khó khăn. Đồng bằng màu mỡ chỉ gieo trồng các giống lúa mùa địa phương, canh tác 1 vụ/năm (một số nơi làm được 2 vụ), năng suất khoảng 2,5-3 tấn/ha, mỗi năm toàn vùng chỉ làm ra được khoảng 5 triệu tấn lúa.
Giống lúa do các nhà khoa học Việt Nam nghiên cứu lai tạo, giúp thay đổi vị thế ngành lúa gạo Việt Nam.
Những năm 1976-1977, xuất hiện dịch rầy nâu phá hoại cây lúa ở nhiều địa phương miền Tây. Dịch bệnh làm mất mùa, nhiều nông dân phải đi mua gạo ăn. Thực tế này đòi hỏi phải có giống lúa chống chịu sâu bệnh tốt, ngắn ngày, thấp cây. Cố GS. Võ Tòng Xuân từng kể: “Lúc đó chúng tôi đã liên hệ với Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế (IRRI) ở Philippines. Viện này được thành lập từ năm 1960 với những nhà khoa học gạo cội, chúng tôi muốn tranh thủ thành quả của họ về áp dụng cho Việt Nam”.
Nhận được các mẫu giống lúa (IR32, IR34, IR36, IR38) từ IRRI, GS. Võ Tòng Xuân cùng với cán bộ Khoa Nông nghiệp, Trường Đại học Cần Thơ bắt tay vào nghiên cứu, trồng thử nghiệm. Kết quả cho thấy giống lúa IR36 ưu việt nhất và được chọn để nhân rộng. Lúc này, GS. Võ Tòng Xuân làm một việc chưa từng có tiền lệ, đề nghị lãnh đạo Trường Đại học Cần Thơ đóng cửa trường 2 tháng để đưa sinh viên ra đồng cùng nông dân thực hiện “chiến dịch đánh bại rầy nâu”, sinh viên hỗ trợ và hướng dẫn nông dân làm mạ, cấy và chăm sóc giống lúa mới, sau đó giao lại cho bà con.
Sau 2 năm, dịch rầy nâu tại khu vực ĐBSCL được hoàn toàn khống chế, năng suất lúa được cải thiện. Tới năm 1989, sản lượng lúa vùng ĐBSCL tăng mạnh, Việt Nam bắt đầu xuất khẩu gạo.
TS. Trần Ngọc Thạch - Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL - cho biết, Viện được thành lập vào năm 1977, ban đầu lấy tên Viện lúa Ô Môn. Từ rất nhiều giống lúa mùa địa phương năng suất thấp, Viện đã lai tạo ra hàng loạt giống lúa mới mang tên OM (Ô Môn) với năng suất cao, chất lượng, ngắn ngày, chống chịu sâu bệnh và phù hợp với các điều kiện như mặn, phèn ở miền Tây. Các giống lúa mới OM nhanh chóng được nông dân miền Tây ưa chuộng, thị trường thế giới tìm mua, hiện đã chiếm trên 65-70% tổng diện tích lúa gieo cấy toàn vùng.
Những giống lúa chủ lực mang thương hiệu OM do Viện Lúa ĐBSCL lai tạo.
Các giống lúa OM gặt hái nhiều thành công, như OM18 (chiếm hơn 1 triệu ha), OM5451 (trên 700.000ha), OM380 (gần 500.000ha). Trong đó, riêng hai giống OM18 và OM5451 đóng góp tới 60-70% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam hiện nay. Ngoài ra, các giống lúa OM4900, OM6162, OM6976… đã và đang đóng góp quan trọng vào sản xuất lúa vùng ĐBSCL.
Khẳng định thương hiệu lúa giống
Với kinh nghiệm sản xuất lúa và từng đi thực tế đồng ruộng một số nước, nông dân Phan Thiện Khanh (Cần Thơ) cho rằng, những giống lúa OM cho hiệu quả vượt trội. Ngoài khả năng chịu sâu bệnh, ít ngã đổ, còn có ưu việt về sinh trưởng ngắn ngày, chất lượng gạo đảm bảo, giúp nông dân tối đa hóa đất canh tác, đầu ra ổn định, thêm lợi nhuận.
Ông Phạm Thái Bình - Chủ tịch HĐQT Công ty CP Nông nghiệp công nghệ cao Trung An - đánh giá, những giống lúa tự lai tạo như OM đã góp phần thay đổi ngành lúa gạo Việt Nam. Chuỗi liên kết sản xuất lúa gạo cũng hình thành và phát triển vững chắc hơn, từ khâu sản xuất giống tới đưa vào mùa vụ đại trà, bao tiêu sản phẩm đầu ra, sau thu hoạch, xuất khẩu.
Những giống lúa ngày càng hiệu quả do chính các nhà khoa học Việt Nam thực hiện, lai tạo, cùng quy trình sản xuất cải tiến, với nỗ lực không ngừng của nông dân đã giúp năng suất lúa ở ĐBSCL tăng liên tục. Hiện năng suất lúa trong vùng đạt bình quân tới hơn 6,2 tấn/ha, nhiều vùng sản xuất 3 vụ lúa/năm, đưa ĐBSCL thành vựa lúa lớn nhất nước, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và xuất khẩu.
TS Trần Ngọc Thạch - Viện trưởng Viện Lúa ĐBSCL (trái) kiểm tra thực tế các giống lúa mới trên đồng ruộng.
Sự kiện gạo ST25 là “bài học xương máu”
Thành công trong làm chủ công nghệ lúa giống, với những giống lúa chất lượng ngày càng cao, các giống mới không chỉ năng suất, còn phải ngon. Hành trình đó còn có sự đóng góp không nhỏ từ khối tư nhân.
Điển hình như hành trình của Anh hùng lao động - kỹ sư Hồ Quang Cua cùng cộng sự lai tạo ra giống lúa ST (Sóc Trăng), đỉnh cao với gạo ST25 đoạt giải Gạo ngon nhất thế giới (năm 2019, trước đó có ST24). Gạo Hạt Ngọc Trời Thiên Vương của Tập đoàn Lộc Trời (Gạo ngon nhất thế giới năm 2018 - đến năm 2021 mới công bố); hay dòng gạo TBR, TB của Công ty giống Thái Bình... cũng ngày càng được nông dân lựa chọn.
Bên cạnh những thành công của các đơn vị trong việc tạo nên vị thế cho hạt gạo Việt Nam, câu chuyện thương hiệu cũng là cả vấn đề đối với nông sản Việt nói chung và lúa gạo nói riêng
Theo Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn, Việt Nam có 11 nhóm mặt hàng nông sản đạt kim ngạch xuất khẩu trên 1 tỷ USD, 6 nhóm mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu trên 3 tỷ USD, có mặt ở hầu hết các thị trường nhập khẩu lớn của thế giới. Tuy nhiên, 90% nông sản vẫn xuất khẩu dưới dạng thô, giá xuất khẩu thấp hơn các sản phẩm cùng loại của nhiều nước khác; 80% sản lượng nông sản xuất khẩu chưa xây dựng được thương hiệu, chưa có logo, nhãn mác riêng và chưa tham gia đầy đủ vào chuỗi giá trị toàn cầu. Thương hiệu nông sản Việt vẫn bị xâm phạm ở nước ngoài, điển hình như gạo ST25, nước mắm Phú Quốc, cà phê Buôn Ma Thuột…
Thu hoạch lúa trên cánh đồng Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao phát thải thấp vùng ĐBSCL.
Đến tháng 10/2021, nhãn hiệu Gạo Việt Nam (Vietnam Rice) được bảo hộ tại 22 quốc gia. Tuy nhiên, do vướng mắc về cơ sở pháp lý trong quản lý và sử dụng nhãn hiệu chứng nhận, nên chưa doanh nghiệp nào được cấp quyền sử dụng nhãn hiệu này trong sản xuất và thương mại sản phẩm.
Chia sẻ về “cuộc chiến” bảo vệ nhãn hiệu gạo ST25, ông Hồ Quang Cua từng cho biết, sau khi gạo ST25 đoạt giải Gạo ngon nhất thế giới năm 2019, trong suốt 4 năm, đơn vị (DNTN Hồ Quang Trí - PV) liên tục phải ứng phó với tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trên khắp thế giới cũng như trong nước. Ở Mỹ có một công ty đăng ký độc quyền từ khóa ST25, nếu không chặn được động thái đó thì từ Mỹ, việc bảo hộ lan ra các nước khác, xem như ST25 của Việt Nam khó có cơ hội xuất hiện trên thương trường gạo thế giới.
“Đến ngày 22/9/2022, tức mất 28 tháng từ khi họ đăng ký đến khi bị khóa hồ sơ, đó là khoảng thời gian chúng tôi phải làm việc với các bên liên quan hết sức kiên nhẫn. Cuối tháng 12/2023, nhãn hiệu ST25 chính thức được công nhận ở Mỹ. Đó là khóa học 4 năm đầy gian nan và tốn kém”, ông Cua nói.
Thương hiệu 'Gạo việt xanh phát thải thấp' được xây dựng, lần đầu gắn trên lô gạo xuất khẩu sang Nhật Bản.
Ông Trần Thanh Nam - Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường - cho biết, thực tế gạo Việt Nam sang nước khác thành thương hiệu của họ rồi họ bán sang nước thứ ba, làm mất giá trị hạt gạo Việt. Hiện logo thương hiệu gạo Việt được 22 nước công nhận nhưng áp vào thương hiệu của doanh nghiệp vẫn vướng.
Theo ông Nam, sự kiện gạo ST25 là “bài học xương máu”. Logo thương hiệu gạo Việt Nam xây dựng năm 2018, đến năm 2020 được công nhận bảo hộ nhưng chưa thể áp dụng cho gạo ST25 để ra thế giới, do những vướng mắc, làm bỏ phí thương hiệu, trong khi các doanh nghiệp chạy tới chạy lui để quảng bá thương hiệu của mình.
