Gấp rút chấm dứt đại dịch HIV/AIDS: Thách thức mới với“cuộc chiến thế kỷ”

Chiến lược quốc gia của Việt Nam đề ra mục tiêu năm nay là năm bản lề hướng tới chấm dứt đại dịch này vào năm 2030.

Đại dịch HIV/AIDS vẫn diễn biến phức tạp, hình thái lây nhiễm lại thay đổi - từ đường máu ở nhóm tiêm chích ma túy là chủ yếu nay phần lớn là qua đường tình dục

Kể từ khi ca HIV đầu tiên ở nước ta được phát hiện vào năm 1990 tại TP HCM, đến nay, cả nước đã có hơn 267.000 người nhiễm. Tất cả tỉnh, thành ở nước ta đều đã có người nhiễm loại virus gây đại dịch toàn cầu này.

Đường lây bệnh đã đảo chiều

Theo điều tra mới nhất của cơ quan y tế, hình thái lây nhiễm HIV từ năm 2010 đến nay đã thay đổi rõ rệt. Trong số những ca HIV mới phát hiện, tỉ lệ người nhiễm qua đường máu giảm còn 6,5% so với mức 47% năm 2010, trong khi nhiễm qua đường tình dục tăng lên đến 70% từ mức 47% - trở thành đường lây chính.

Tư vấn, điều trị cho một trường hợp HIV/AIDS tại cơ sở y tế

Nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) được dự báo là đối tượng nguy cơ chính của dịch HIV/AIDS tại Việt Nam. Hiện nay, những ca nhiễm HIV tập trung chủ yếu tại ĐBSCL, TP HCM và khu vực Đông Nam Bộ - chiếm gần 70% số ca mới. Dù vậy, những năm gần đây, số ca HIV tại các địa phương miền núi phía Bắc và Tây Nguyên cũng cho thấy những khu vực này đang tiềm ẩn nguy cơ gia tăng người lây nhiễm.

Ông Hoàng Minh Đức, Cục trưởng Cục Phòng bệnh - Bộ Y tế, cho rằng tình trạng kỳ thị, phân biệt đối xử với người nhiễm HIV vẫn tồn tại và sự hiểu biết đầy đủ về HIV/AIDS trong cộng đồng vẫn còn thấp. Đây là rào cản trong việc tiếp cận dịch vụ phòng chống dịch của người nhiễm HIV và các nhóm chủ đích nguy cơ cao.

Nhân viên y tế thực hiện xét nghiệm HIV cho người có nguy cơ lây nhiễm .Ảnh: NGỌC DUNG

Tại Hà Nội, theo Trung tâm Kiểm soát bệnh tật thành phố, trong 8 tháng đầu năm 2025, địa phương ghi nhận gần 300 ca nhiễm HIV mới, phần lớn là nam giới. Đáng chú ý, nhóm MSM chiếm tỉ lệ nhiễm HIV cao nhất, tiếp đến là người chích ma túy và nhóm quan hệ tình dục khác giới.

TP Hà Nội đặt mục tiêu đến cuối năm 2025 đạt tỉ lệ 90-90-98 (90% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình, 90% người nhiễm được điều trị ARV - thuốc kháng virus HIV và 98% bệnh nhân AIDS điều trị có tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế).

TP Hà Nội đang quản lý trên 20.500 người có HIV/AIDS. Đến giữa tháng 9-2025, tỉ lệ về 2 mục tiêu đầu vẫn thấp hơn kỳ vọng - khoảng 81,5% người nhiễm biết tình trạng của mình và 80,4% trong số đó được điều trị ARV. Riêng mục tiêu thứ 3 đã vượt chuẩn với hơn 99% bệnh nhân AIDS điều trị ARV có tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế.

Ở TP HCM, theo báo cáo mới nhất của Trung tâm Kiểm soát bệnh tật thành phố, địa phương đang quản lý 53.337 trường hợp HIV/AIDS. Trong đó, 94,5% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình; 92,2% đang điều trị ARV và 99% bệnh nhân AIDS điều trị đạt tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế.

Tình trạng lây nhiễm HIV trong cộng đồng ở TP HCM được kiểm soát ở mức rất thấp. Trong đó, tỉ lệ lây truyền từ mẹ sang con chỉ còn 0,26%. Tuy nhiên, cục diện dịch tễ học đã có sự thay đổi. Người nhiễm HIV đang có xu hướng "trẻ hóa" với nhóm 16 - 40 tuổi chiếm đến 70% số ca mới hằng năm. Đường lây truyền chính đã chuyển từ tiêm chích ma túy sang quan hệ tình dục không an toàn với 76% ca nhiễm, trong đó MSM là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

Niềm vui tuổi trẻ, hiểm họa cộng đồng

Bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ, Hội Phòng chống HIV/AIDS TP HCM, nhận xét nhiều người trẻ hiện nay còn thiếu ý thức trong việc bảo vệ sức khỏe tình dục. Các hành vi tình dục có nguy cơ lây nhiễm HIV ngày càng gia tăng, như quan hệ với nhiều bạn tình, tỉ lệ dùng bao cao su còn thấp...

Ngoài ra, việc các ứng dụng hẹn hò nở rộ cũng dẫn đến tình trạng quan hệ tình dục ngẫu hứng, không an toàn trở nên phổ biến, đặt ra nhiều thách thức cho công tác truyền thông và can thiệp sớm. "Trước đây, chúng tôi chỉ nói về HIV với sinh viên năm nhất, gần đây đã bắt đầu với học sinh cấp III" - bác sĩ Thủ lo ngại.

Bộ Y tế cho biết chiến lược quốc gia của Việt Nam về chấm dứt đại dịch HIV/AIDS vào năm 2030 đặt ra 3 mục tiêu: 95-95-95. Theo đó, 95% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình, 95% người nhiễm được điều trị bằng thuốc ARV và 95% bệnh nhân AIDS điều trị bằng thuốc ARV đạt tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế.

Ông Hoàng Minh Đức nhấn mạnh khi đạt các tiêu chí để kết thúc dịch HIV/AIDS không có nghĩa là không còn ca nhiễm HIV hay ca tử vong do bệnh AIDS, mà là bảo đảm dịch bệnh này không còn là vấn đề y tế công cộng nghiêm trọng. Các tiêu chí cụ thể bao gồm: số ca nhiễm HIV mới dưới 1.000 người/năm, tỉ lệ lây truyền từ mẹ sang con dưới 2%...

Thực tế, hằng năm, Việt Nam vẫn ghi nhận số ca nhiễm HIV mới ở mức đáng lo ngại. Trong khi đó, tỉ lệ người nhiễm HIV được điều trị ARV hiện chỉ đạt 83% - nghĩa là còn khoảng 70.000 người chưa điều trị, bao gồm 40.000 người biết tình trạng của mình nhưng chưa tham gia, khoảng 30.000 người chưa biết mình nhiễm. Đây chính là thách thức lớn, làm tăng nguy cơ lây truyền HIV trong cộng đồng.

Chú trọng dự phòng

Để ứng phó HIV/AIDS, Việt Nam đã mở rộng nhiều mô hình cung cấp dịch vụ, như tư vấn - xét nghiệm tại cơ sở y tế và cộng đồng, tự xét nghiệm, cung cấp sinh phẩm qua nền tảng trực tuyến... Hệ thống y tế cũng đang tích hợp điều trị ARV cho người nhiễm HIV với việc quản lý đồng nhiễm viêm gan C và các bệnh không lây nhiễm khác, theo hướng lấy con người làm trung tâm.

Trong công tác dự phòng, người xét nghiệm HIV âm tính được khuyến khích chuyển ngay sang sử dụng thuốc trước phơi nhiễm (PrEP); người xét nghiệm HIV dương tính được kết nối sớm với việc điều trị ARV. Khi tải lượng virus được ức chế dưới ngưỡng phát hiện, HIV sẽ không còn lây truyền qua đường tình dục.

Vì vậy, điều trị sớm, liên tục và đúng phác đồ với người có HIV/AIDS là yếu tố quyết định. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng thách thức lớn nhất hiện nay không nằm ở thuốc men hay kỹ thuật mà là sự kỳ thị và phân biệt đối xử.

Nhiều người nhiễm HIV phải đối mặt sự xa lánh từ cộng đồng, thậm chí ngay trong môi trường y tế. Hệ quả là họ ngần ngại xét nghiệm, che giấu tình trạng sức khỏe, làm tăng nguy cơ lây lan trong cộng đồng. Không chỉ bị cộng đồng kỳ thị, nhiều người còn rơi vào tình cảnh tự kỳ thị, mặc cảm, sợ hãi. Điều này không chỉ ăn mòn tinh thần, bào mòn chất lượng sống mà còn cản trở việc tuân thủ điều trị lâu dài của những trường hợp HIV/AIDS.

Để hiện thực hóa mục tiêu "3 không" (không còn ca nhiễm HIV mới, không còn tử vong do bệnh AIDS và không còn kỳ thị, phân biệt đối xử), Việt Nam đã triển khai nhiều biện pháp: Mở rộng dịch vụ dự phòng phơi nhiễm, phối hợp linh hoạt phác đồ ARV, mở rộng mạng lưới xét nghiệm... Đến nay, nhiều tỉnh, thành đã triển khai xét nghiệm HIV với hơn 1.300 phòng sàng lọc và 251 phòng xét nghiệm khẳng định.

Bộ Y tế khuyến cáo những trường hợp thuộc các nhóm nguy cơ cao nhiễm HIV như MSM, chuyển giới nữ, người bán dâm, người tiêm chích ma túy... cần dự phòng trước phơi nhiễm bằng cách uống 1 viên thuốc/ngày. Nếu người nhiễm được điều trị sớm bằng thuốc ARV và tuân thủ phác đồ thì thông thường sau 6 tháng, tải lượng virus sẽ xuống dưới ngưỡng phát hiện. Khi đó, họ sẽ không còn mang nguy cơ lây truyền HIV cho bạn tình qua quan hệ tình dục hay lây truyền từ mẹ sang con. 

(Còn tiếp)