Giữa thời đại của nông nghiệp công nghệ cao, nơi robot có thể gieo trồng, máy bay không người lái (drone) phun thuốc sâu, trí tuệ nhân tạo (AI) dự đoán sâu bệnh và các nền tảng số giúp quản lý mùa vụ theo thời gian thực, thì ở nhiều làng quê Việt Nam, người nông dân vẫn cần mẫn cày xới trên những mảnh ruộng nhỏ như cha ông họ đã làm từ hàng chục năm trước.
Công nghệ hiện đại đang mở ra cánh cửa của một nền nông nghiệp thông minh nhanh hơn, hiệu quả hơn và bền vững hơn, nhưng cũng đồng thời tạo ra khoảng cách ngày một rõ rệt giữa kỳ vọng và thực tế.
Trong khi thế giới đã bước vào cuộc cách mạng "nông nghiệp 4.0", thì không ít người làm nông ở Việt Nam vẫn vật lộn với những nỗi lo cũ với vốn liếng ít ỏi, thị trường bấp bênh, tư duy sản xuất manh mún và hạ tầng hỗ trợ còn chắp vá. Dẫu khát vọng thay đổi không thiếu, nhưng hành trình tiếp cận với đổi mới sáng tạo ở nông thôn Việt Nam vẫn đầy rẫy những rào cản.
Công nghệ - chuyện của nhà giàu?
Chia sẻ với Người Đưa Tin, ông Trần Văn Hậu, nông dân trồng lúa ở huyện Thoại Sơn (An Giang) bộc bạch: "Nghe nói máy bay không người lái phun thuốc nhanh, ít tốn, lại an toàn. Nhưng tôi hỏi thì cái giá mua tới cả trăm triệu đồng, có thuê cũng phải vài trăm nghìn đồng/lượt. Nhà nghèo, ruộng ít, tiền đâu mà chơi mấy cái đó".
Các thiết bị IoT, máy móc tự động, hệ thống điều khiển thông minh… dù được quảng bá là tiết kiệm chi phí lâu dài, nhưng với người nông dân vốn sống nhờ từng mùa vụ, thì chi phí ban đầu vẫn là rào cản lớn nhất.
Ông Hậu không đơn độc trong trăn trở ấy. Tại nhiều nơi, công nghệ nông nghiệp vẫn còn là "cuộc chơi của người có tiền" – nơi chỉ các doanh nghiệp lớn hay những trang trại quy mô mới có thể mạnh dạn đầu tư. Các thiết bị IoT, máy móc tự động, hệ thống điều khiển thông minh… dù được quảng bá là tiết kiệm chi phí lâu dài, nhưng với người nông dân vốn sống nhờ từng mùa vụ, thì chi phí ban đầu vẫn là rào cản lớn nhất.
Nhưng vượt lên trên yếu tố tiền bạc, điều khiến nông nghiệp Việt Nam chưa thể bứt phá còn nằm ở sự phân tán và lẻ loi. Hơn 9 triệu hộ nông dân canh tác nhỏ lẻ tạo nên một cấu trúc sản xuất manh mún, khiến việc áp dụng các mô hình hiện đại trở thành bài toán hóc búa. Đưa công nghệ về nông thôn không đơn thuần là "lắp máy" mà là cả một quá trình chuyển đổi từ tư duy đến hạ tầng và con người.
Bà Nguyễn Thị Tuyến, nông dân trồng rau tại một HTX ở huyện Sóc Sơn (Hà Nội) chia sẻ, các hộ dân cũng được hướng dẫn về việc sử dụng máy móc công nghệ cao, nhưng quy trình đòi hỏi nhiều thao tác, nên bà con chủ yếu vẫn theo thói quen canh tác thủ công.
"Ví dụ như máy giám sát độ ẩm đất. Lúc đầu lắp thì ai cũng hào hứng, nhưng cuối cùng đâu lại vào đó, chúng tôi vẫn dùng tay bốc đất lên, nắm thử xem khô hay ướt", bà Tuyến kể.
Theo ông Đào Thế Anh - Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, khái niệm công nghệ cao vẫn còn khá rộng, trong khi phần lớn hộ nông dân và hợp tác xã chưa tiếp cận được các dịch vụ tư vấn chuyên sâu. Thiếu thông tin, thiếu lựa chọn đang khiến hiệu quả triển khai trong thực tế chưa đạt như kỳ vọng.
Ông Đào Thế Anh - Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam.
Đối với người nông dân, công nghệ không phải là đích đến, mà chỉ là công cụ để đạt mục tiêu quan trọng hơn - đó là làm ra sản phẩm chất lượng, tiêu thụ ổn định và đảm bảo hiệu quả kinh tế. Vì vậy, nông dân quy mô nhỏ không nhất thiết phải đầu tư công nghệ cao bằng mọi giá, mà cần chọn đúng công nghệ phù hợp, chi phí hợp lý, đáp ứng được nhu cầu thị trường.
Một thực tế khác cũng cần lưu ý là công nghệ cao không đồng nghĩa với đầu tư lớn hay diện tích rộng. "Ngay cả trên diện tích nhỏ, nếu biết cách áp dụng công nghệ phù hợp, đầu tư tập trung, nông dân vẫn có thể tạo ra sản phẩm giá trị cao như rau, dưa lưới, nho hay dâu tây", ông Thế Anh nói.
Tóm lại, để phát triển nông nghiệp công nghệ cao một cách thực chất, cần song hành giữa khát vọng chính sách và khả năng tiếp cận thực tế. Khi người nông dân có đủ thông tin, đủ công cụ và được đồng hành bài bản, họ sẽ biết cách chọn đúng công nghệ, không cần cao siêu, chỉ cần phù hợp và hiệu quả.
Ông Đào Thế Anh - Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt NamNhững người nông dân đang "bơi ngược dòng"
Dẫu vậy, giữa những khó khăn ấy vẫn có những người nông dân đang cố gắng từng ngày để thay đổi. Trong cuộc nói chuyện với Người Đưa Tin, ông Tạ Văn Bông - Chủ tịch HĐQT, Giám đốc Hợp tác xã Tân Bình (Đồng Tháp) chia sẻ: "Chúng tôi đã dùng drone để phun thuốc, sạ lúa bằng máy bay. Hiệu quả nhanh thấy rõ, nhưng cũng có vấn đề phát sinh như gió lớn từ máy bay khiến lúa dễ bị đổ gãy, hoặc khi gieo hạt thì hạt bị vùi sâu, khó mọc. Vậy nên bà con tự điều chỉnh cách gieo như để nước xâm xấp để hạt giống ở độ sâu vừa phải. Đó cũng là sáng tạo trong công nghệ của người nông dân".
Ông Tạ Văn Bông - Chủ tịch HĐQT, Giám đốc HTX Nông nghiệp Tân Bình.
Còn tại HTX 3T Farm (Hòa Bình), chị Vũ Thị Lệ Thủy - Giám đốc HTX cho biết, đơn vị đã ứng dụng nhật ký sản xuất điện tử, công nghệ sơ chế bằng sục ozone, và dán mã QR truy xuất nguồn gốc. Tuy nhiên, quá trình thực hiện lại không dễ dàng. "Nếu dùng nhật ký điện tử thì nông dân phải có kỹ năng cơ bản đó là hôm nay làm gì, chụp ảnh, cập nhật. Nhưng phần lớn bà con không có điện thoại thông minh, hoặc có nhưng thấy vướng víu khi mang đi làm. Cuối cùng, HTX phải cử một cán bộ làm hết các khâu cập nhật", chị Thủy nói.
Chưa dừng lại ở đó, khó khăn tài chính cũng khiến nhiều kế hoạch đổi mới dở dang. Giám đốc HTX 3T Farm bộc bạch: "Chúng tôi muốn đầu tư hệ thống tưới tiêu tự động, nhưng chi phí cao quá. Trong khi cây cam ngày càng năng suất kém, giá bán thì cạnh tranh khốc liệt với hàng trôi nổi trên thị trường. Bà con nản chí, bỏ cả vườn không muốn làm nữa".
Trước thực trạng trên, một trong những kiến nghị lớn nhất từ các HTX chính là cải thiện tiếp cận tài chính và thị trường. "Chính sách cho vay đối với HTX hiện đã có, thậm chí mở rộng đến từng thành viên. Nhưng thủ tục hồ sơ thì quá khó, làm xong chờ cả tháng trời cũng không được duyệt", chị Thủy cho biết.
Vấn đề thế chấp cũng là một trở ngại không nhỏ. Nhiều thành viên HTX canh tác trên đất của nông trường quốc doanh, có hợp đồng thuê 50 năm nhưng không có "bìa". Không có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, họ không thể vay vốn từ ngân hàng, dù chính sách cho phép. Đây là nghịch lý tồn tại đã lâu nhưng vẫn chưa có giải pháp thực sự thấu đáo.
Thị trường cũng là một nỗi lo lớn đối với các HTX làm ăn bài bản. Để đáp ứng yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, chứng nhận chất lượng, nhiều đơn vị phải gánh thêm hàng trăm triệu đồng chi phí mỗi năm. Trong khi đó, sản phẩm từ các hộ sản xuất nhỏ, không cần đầu tư nhiều, lại có giá rẻ hơn đáng kể và dễ dàng chiếm lĩnh thị trường.
"Ví dụ đơn giản, cam của chúng tôi phải bán 10 đồng/kg mới hòa vốn, trong khi cam trôi nổi chỉ có 5 đồng. Làm sao mà cạnh tranh nổi?", chị Thủy đặt câu hỏi.
Bên cạnh đó, Giám đốc HTX 3T Farm cũng kiến nghị, đối với các hợp tác xã nhỏ như chúng tôi, công tác quản lý hồ sơ, chứng từ còn rất yếu. Nhiều nội dung chúng tôi chưa biết cách làm, chưa cập nhật kịp các yêu cầu của pháp luật, thậm chí có chỗ còn làm sai do không nắm rõ quy định. Do đó, chúng tôi mong muốn có thêm các chương trình đào tạo, hỗ trợ để nâng cao năng lực không chỉ cho nông dân mà còn cho cấp quản lý để giảm thiểu sai sót vì thiếu hiểu biết.
Vật lộn trong vòng xoáy thiếu vốn, bấp bênh thị trường, nhiều nông dân vẫn chọn bước ra khỏi lối canh tác truyền thống, tiên phong tiếp cận khoa học công nghệ.
Theo ông Tạ Văn Bông, để nông dân thực sự tham gia vào tiến trình đổi mới khoa học công nghệ, điều quan trọng nhất là nâng cao nhận thức. "Do vậy, tôi kiến nghị Nhà nước cần quan tâm hơn nữa đến công tác tuyên truyền, tập huấn, phổ biến kiến thức một cách liên tục, dễ hiểu và sát với thực tế của người dân", ông Bông nói.
Chúng tôi mong muốn có thêm các chương trình hướng dẫn cụ thể, tổ chức tại địa phương, để bà con hiểu rõ lợi ích và cách tiếp cận công nghệ. Khi nhận thức được nâng lên thì người dân mới chủ động tiếp cận, mạnh dạn thay đổi cách làm. Nhận thức càng đến sớm, cơ hội tiếp cận tiến bộ kỹ thuật càng nhiều, thì đổi mới càng hiệu quả.
Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam Đào Thế Anh nhấn mạnh, chuyển đổi số, ứng dụng khoa học công nghệ là một lĩnh vực rất rộng, đòi hỏi phải có lộ trình phù hợp với điều kiện thực tế. "Trên thực tế, chúng ta cần bắt đầu từ những bước cơ bản, tập trung vào các công việc có tính chất lặp đi lặp lại, tốn nhiều sức người, đặc biệt là trong sản xuất trên đồng ruộng".
Chẳng hạn, các hoạt động như quan trắc nước, theo dõi liên tục tình trạng đồng ruộng, hay bảo vệ thực vật, có thể ứng dụng công nghệ để giảm sức lao động thủ công. Đây là những bước đi thiết thực trong quá trình chuyển đổi số.
Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ chính xác trong sản xuất nông nghiệp, nhất là trong các lĩnh vực như trồng rau quả, tưới nước tiết kiệm. Điều này không chỉ giúp giảm thiểu lãng phí đầu vào, mà còn hạn chế ô nhiễm môi trường, giảm lượng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật sử dụng, từ đó giảm chi phí sản xuất và tổn thất trong sản xuất. Đây là những công nghệ có tính ứng dụng cao, phù hợp để triển khai rộng rãi.
